معماری باغ ایرانی و 7 ویژگی آن
در اصل طراحی معماری و ساخت باغ ایرانی نشان دهنده‌ی فرهنگ و اصالت ایرانی میباشد. اگر بخواهیم به تاریخ پیدایش باغ‌ها بنگریم، می‌توانیم به پیدایش قنات‌ها اشاره کنیم، که با پیدایش قنات‌ها، باغ‌ها نیز ساخته شدند. اگر دقت کنیم متوجه می‌شویم که باغ‌های ایرانی در خروجی قنات‌ها ساخته می‌شدند که هدف از این کار، آبیاری باغ‌ها و دسترسی آسان به آب بوده است.
از نمونه مناطقی که باغ ایرانی در آن ساخته شده است، می‌توان به شهرهای کویری مانند: طبس، یزد، گناباد و بیرجند اشاره کرد.
طراحی باغ ایرانی بر پایه و اساس و اصول هندسی (هندسه)، وجود آب، درخت و ایجاد کوشک در باغ است. در ادبیات ایرانی نام‌های دیگری نیز به باغ اختصاص داده شده است از جمله: پردیس، باغ سرا، فردوس، بوستان و بستان بوده است.
از دیگر مشخصه‌ها و عناصر تعریف کننده‌ی باغ ایرانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- وجود مسیری که آب در آن جریان دارد و در حرکت است.
- عمارت یا کاخی که در باغ وجود دارد (اصولا به این بنای داخل فضای باغ کوشک هم گفته می‌شود)
- وجود استخر در باغ که در محور اصلی طراحی می‌شود
- دیوارهای بلند در اطراف باغ که باغ را محصور و احاطه کرده است و باعث حفظ حریم آن می‌شود
- رعایت تعادل و تقارن در طراحی باغ
- دارای سلسله مراتب و نظم
- استفاده از خطوط صاف در طراحی
طراحی باغ ایرانی (نوع قرارگیری عناصر)
در طراحی برخی از باغ‌ها در هر چهار طرف آب وجود دارد و به تعبیر دیگری به صورت چهارباغ طراحی شده است که مسیر عبوری آب هر چهار طرف است.
طراحی باغ‌ها با وجود این که الهام گرفته شده از باغ ایرانی پاسارگاد است، اما انواع مختلفی دارد. به عنوان مثال کوشک همیشه در وسط قرار ندارد و به حالت‌های زیر می‌تواند باشد:
- کوشک در وسط باغ باشد
- کوشک در انتهای باغ باشد
- کوشک در منطقه 1/3 باغ باشد
- چسبیده به قسمت انتهایی باغ باشد
طراحی باغ ایرانی (نوع کاربری)
اما از نظر کاربری باغ ایرانی به دو صورت وجود دارد:
- باغ آرامگاه
- باغ کوشک
- باغ آرامگاه: در این حالت کاربری باغ همان طور که از اسمش پیداست، برای مقبره میباشد که در آن بنای اصولا هشت ضلعی طراحی می‌شود. مانند: آرامگاه کوروش در پاسارگاد و آرامگاه کریم خان زند در باغ نظر اشاره کرد.
- باغ کوشک: این باغ اصولا برای استفاده شخصی ساخته می‌شده که توسط افراد و اشخاص مهم مانند پادشاهان، دولت مردان و… ساخته می‌شده است.
اگر بخواهیم برای ساماندهی باغ ایرانی زمانی مشخص کنیم، می‌توانیم آن را به دوره‌ی هخامنشیان ارتباط دهیم. مانند باغ پاسارگاد که به آن اشاره کردیم که نمونه بارز یک باغ ایرانی است.
همان طور که گفته شد تمامی باغ‌های پیرامون باغ پاسارگاد، الهام گرفته شده از آن است. عقیده شاه هخامنشی این بوده است که در هر کجا که ساکن می‌شود، باغ‌هایی را بسازد که نعمت‌ها و زیبایی‌های خدا در آن وجود داشته باشد. او این باغ‌ها را پردیس نامگذاری می‌کرده است و باغ پاسارگاد اولین باغی است که طرح آن به صورت چهارباغی است.
تمامی طراحی باغ پاسارگاد از جمله فضای جای‌گذاری درخت‌ها، هندسه و نوع شکل‌گیری عناصر، همه و همه به دستور کوروش ساخته شده است و ایده‌ی شکل‌گیری باغ‌ها در مقابل معابد، کاخ‌ها و مکان‌های مهم از زمان ساسانیان بوده است که در دوره‌ی اسلامی نفوذ پیدا کرده و تاکنون ادامه پیدا کرده است.
از جمله ویژگی‌ها و معانی و مفاهیم نهفته در باغ پاسارگاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- این باغ دارای نظم و تناسبات هندسی بسیار زیادی می باشد که این نشان دهنده‌ی وجود نظم در عالم هستی میباشد. هدف هخامنشی از این نظم به رخ کشیدن قدرت حکومت و اقتدار سیاسی خودش بوده است.
- در این باغ هماهنگی و ارتباط بین باغ و کاخ وجود دارد. باغ‌های آشور همگی یا کاملا هماهنگ با کاخ ساخته می‌شدند یا کاملا مجزا و مستقل از یکدیگر بودند. این کاخ‌ها دارای ایوان‌های بزرگ و حجیم هستند که همین باعث هماهنگی و تکامل باغ‌ها با کاخ‌ها می‌شدند.
- این باغ‌ها تداعی کننده بهشت هستند. با توجه به اقلیم آن مناطق که به صورت کویری بوده است، همین باعث علاقه‌ی مردم به سرسبزی و طبیعت سبز شده است. از همین رو مردم با ساخت باغ‌های سرسبز باعث تداعی شدن بهشت برای خودشان می‌شدند و از همین رو باغ ایرانی برایشان مکانی مقدس بوده است .
باید توجه داشت که در تمامی شهرها و روستاهای ایران به خصوص در مناطقی که دارای قنات هستند، باغ ایرانی نیز وجود دارد.
اصول کلی در طراحی معماری باغ ایرانی
- رعایت نظم
- سلسله مراتب
- تقارن
- مرکزیت
- ریتم
- استقلال هرکدام از اجزا و عناصر باغ از بابت تشخیص هرکدام
- توجه به طبیعت (باغ ایرانی با توجه به طبیعت طراحی می‌شده است)
- طراحی به صورت چهار بخشی (باغ‌ها به چهار قسمت تقسیم می‌شده و طبق آن طراحی می‌شده است)
- استفاده از خطوط صاف در طراحی
- استفاده از کوشک در طراحی باغ (کوشک از مهمترین عناصر باغ ایرانی میباشد)
- طراحی جوی یا استخر در طراحی باغ
- استفاده از گیاهان بومی هر منطقه
- اطراف باغ با دیوارهای بلند مصور شده‌اند
- توجه به اقلیم و طراحی بر اساس شرایط آب و هوایی
از نمونه باغ‌های ایرانی معروف می‌توان به باغ‌های زیر اشاره کرد:
- استان اصفهان: باغ چهل ستون، باغ هشت بهشت، باغ فین کاشان
- استان فارس: باغ پاسارگاد، باغ امام، باغ دلگشا، باغ جنت
- استان قزوین: باغ فرهنگی قزوین، عمارت باغ سپهدار، مصلای قزوین
- استان کرمان: باغ شاهزاده ماهان، باغ فتح آباد، باغ هرندی
- استان تهران: باغ سعد آباد، باغ نیاوران، باغ فرمانیه، باغ فردوس
- یزد: باغ گلشن، باغ دولت آباد
مزایای استفاده از گیاهان در اطراف محل سکونت و ساختمان
استفاده از پوشش گیاهی در اطراف ساختمان‌ها و محل سکونت بسیار تاثیرگذار است. حتی در مناطقی که دارای گره‌ی ترافیکی هستند، استفاده از پوشش گیاهی باعث کمتر کردن سر و صدا در آن منطقه و حتی کمتر کردن آلودگی هوای ناشی از ترافیک می‌شود.
از نمونه مزایای استفاده از گیاهان در اطراف ساختمان‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از پوشش گیاهی باعث می‌شود که آلودگی صوتی در اطراف محل کار یا منزل شما کاهش یابد.
- همچنین استفاده از پوشش گیاهی باعث کاهش آلودگی هوا نیز می‌شود.
- پوشش گیاهی باعث زیباتر شدن منظر شهری می‌شود.
- در مناطق باد خیز، باعث کنترل و جلوگیری از باد مزاحم می‌شود.
- حفاظت از محیط زیست.
- دفن کربن محیط و ایجاد فضای پاکیزه
- افزایش انرژی
مصالح مورد استفاده در ساخت باغ ایرانی
در ساخت باغ ایرانی اصولا از مصالح بوم آورد همان منطقه استفاده می‌کردند و از همین رو ساخت باغ مقرون و به صرف بوده است همچین این مصالح بوم آورد از ظرفیت حرارتی بالایی برخوردار هستند.
از دیگر ویژگی‌های این مصالح بوم‌آورد تجدیدپذیر بودن آن‌ها میباشد. از جمله این مصالح خشت، گل، آجر و میباشد.
انواع کاربری‌های باغ ایرانی
- باغ میوه
- باغ سکونت‌گاهی
- باغ سکونت‌گاهی – حکومتی
- باغ حکومتی
- باغ مزار
نتیجه گیری
با توجه به مطالب ذکر شده در بالا متوجه شدیم که در ایران در هر منطقه‌ای که باغ احداث می‌کردند، متناسب با اقلیم آن منطقه طراحی می‌شده است. در طراحی باغ‌های ایرانی به علاوه‌ی استفاده از مصالح بومی از گیاهان و پوشش گیاهی بومی نیز استفاده می‌کردند. گاها در بعضی از این باغ‌ها که قابلیت برگزاری جشن را دارا بودند، حتی جشن‌ها، مراسم‌های سنتی و… برگزار می‌شده است که این خودش نشان دهنده کاربری تفریحی باغ است.
