در این نوشته قصد داریم در مورد موضوع مهم عرصه در معماری صحبت کنیم. برخی از مهندسین به اشتباه آن قدری درگیر رعایت ضوابط در طراحی معماری می‌شوند که فراموش می‌کنند نظر و سلیقه‌ی کارفرما را در طراحی در نظر بگیرند که اینکار نادرست است.

یک مهندس طراح باید با نظر و سلیقه‌ی کارفرمای خود آشنایی داشته باشد و با توجه به نظر و سلیقه‌ی کارفرما طبق ضوابط برای آنها طراحی انجام دهد.

خانه جایی است که باید هماهنگ با نیاز ها و ذات انسان باشد و همینطور مورد پسند اهالی خانه باشد و حس آرامش را به آنها منتقل کند. به همین منظور رعایت اصول محرمیت و حریم شخصی افراد مختلف، الگوی تقسیم فضای مسکن یا همان عرصه در معماری، به صورت الگوی کل در قالب چهار اصل مطرح می شود:

• عرصه عمومی
• عرصه خصوصی
• عرصه نیمه عمومی
• عرصه نیمه خصوصی

مفهوم عرصه در معماری

عرصه در لغت؛ به معنای جولانگاه، صحنه، فضا و …. است. عرصه در معماری از لحاظ مفهوم کلی به معنای فضاهایی است که بر اساس ارزش مکانی هر فضا کنار هم قرار داده می‌شوند و ضمن حفظ ارتباط با یکدیگر در یک گروه یا دسته قرار می‌گیرند و یا به تعبیری به سلسله مراتب و اصول قرارگیری فضاها در کنار یکدیگر عرصه‌بندی می‌گویند.

اگر به زبان عامیانه بخواهم بگویم که عرصه‌بندی به چه معناست باید بگویم که به قرارگیری فضاهای مرتبط به هم در کنار یکدیگر عرصه بندی می‌گویند یا اینکه فضاهای مربوط به یکدیگر باید در کنار هم باشند و در کنار یکدیگر طراحی شوند تا دسترسی راحتی داشته باشند.

عرصه عمومی

دسته اول عرصه در معماری یا عرصه عمومی، به فضاهایی گفته می‌شود که منتهی به ورودی، مجموعه ورودی و مربوط به آن است و مکانی برای تجمع دوستان، همکاران، بستگان دور و همسایگان و به طور کلی افراد نامحرم است. در کل به فضاهایی گفته می‌شود که بین تمام افراد به صورت مشترک مورد استفاده قرار می‌گیرد، ضمن اینکه هیچگونه محدودیت حضور در این عرصه وجود ندارد، با توجه به مفهوم بیان شده به طور جزئی شامل آشپزخانه، ناهار خوری، پذیرایی و نشیمن و…. می‌شود.

در کل عرصه‌ی عمومی فضایی است که به طور عمومی و جمعی مورد استفاده قرار می‌گیرد و برای استفاده‌ی شخص خاصی طراحی نمی‌شود.

عرصه خصوصی

دومین گروه از عرصه در معماری به نام عرصه خصوصی، حریم اعضای خانواده است و در کل به فضاهایی گفته می‌شود که تحت مالکیت عده‌ای خاص قرار گرفته است. همچنین برخلاف عرصه عمومی محدودیت حضور در این عرصه وجود دارد و جدای از فضاهای عمومی است و مطابق با همین مبحث باید پلان‌ها طراحی شوند.

عرصه‌ی خصوصی در خانه‌ها از حریم به خصوص خود برخوردار است و در ابتدای ورودی خانه به آنها دسترسی ندارید و فقط مورد استفاده‌ی اهالی خانواده می‌باشد که با یک سری فضاهای تقسیم دسترسی به آن‌ها میسر می‌شود. به طور جزئی عرصه خصوصی شامل اتاق خواب‌ها، حمام، نشیمن خصوصی و …. می‌شود.

دو دسته دیگر از عرصه در معماری یعنی عرصه نیمه عمومی و نیمه خصوصی نیز فضاهای بینابین دو عرصه اصلی را شامل می‌شوند. یعنی برخی از فضاهایی که هم مورد استفاده‌ی افراد خانواده و هم افراد غیر خانواده می‌باشد را عرصه نیمه‌ عمومی و خصوصی می‌نامند. مانند سرویس بهداشتی و آشپزخانه که جزء آن دسته از فضاها می‌باشند که اصولا مورد استفاده‌ی تمامی اهالی قرار می‌گیرد. اما همچنان همه‌ی مهمان‌ها و افراد غریبه به طور مستمر از آن استفاده نمی‌کنند.

قسمت‌های مختلف عرصه عمومی

• بخش ورودی

نحوه دسترسی و ورود به بنا بخش مهمی از طراحی عرصه در معماری را تشکیل می‌دهد. ورودی خانه اولین جایی است که ساکنان و میهمانان خانه با آن مواجه می‌شوند و تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند؛ پس باید دسترسی مناسبی به خانه داشته باشد و همچنین با زیبایی خود بتواند افراد را به خود جذب کند.

همچنین فضای ورودی به عنوان جداکننده فضای داخلی و خارجی می‌باشد و باید امکاناتی مانند تعویض لباس، در آوردن کفش، فضای بدرقه و استقبال از مهمان و… را تأمین کند. همان طور که گفته شد فضای ورودی علاوه بر زیبا و خوانا بودن باید حس دعوت کنندگی را نیز داشته باشد تا در اولین لحظه ورود تأثیر خود را بر وارد شونده بگذارد. پس تعیین و جایگذاری ورودی از مهمترین مسائل رعایت عرصه در معماری هر فضا می‌باشد.

در طراحی ورودی فضاهای مسکونی مباحثی که باید رعایت شود این است که ورودی باید همزمان با فضای عمومی، آشپزخانه و فضای خصوصی ارتباط مستقیم داشته باشد. همچنین به جهت حفظ اصل محرمیت و در نظر گرفتن الزامات گرمایش و سرمایش محیط، باید یک فضا به عنوان پیش ورودی یا همان فیلتر طراحی شود که این فیلتر نباید دسترسی مستقیم به بخش خصوصی داشته باشد و در طراحی یک سرویس بهداشتی نزدیک به فیلتر ورودی تعبیه گردد.

به تعبیری می‌توان گفت که فضای ورودی به نوعی ارتباط دهنده و اتصال کننده‌ی عرصه‌ی خصوصی و عمومی به یکدیگر هستند (به نوعی فضای تقسیم به حساب می‌آید).

• پذیرایی و نشیمن

در خانه‌هایی با متراژ پایین یا به اصطلاح خانه‌های کوچک، فضای نشیمن و پذیرایی یکی در نظر گرفته می‌شود که در این صورت این فضا جز فضای رسمی به حساب می‌‌آید. طراحی پذیرایی باید به گونه‌ای باشد که با غذاخوری و ورودی رابطه مستقیم داشته باشد و در صورتی که رعایت عرصه در معماری این فضا به خوبی انجام شود می‌تواند گویای فرهنگ و ارزش‌های خانواده باشد. همچنین در طراحی فضاها باید به نور، تهویه، دید و منظر مناسب توجه داشت.

• آشپزخانه

یکی از مهمترین عناصر عملکردی در خانه، آشپزخانه می‌باشد و با توجه به انجام انواع فعالیت‌ها در این فضا، وجود لوازم و تجهیزات مدرن، استفاده از سیستم‌های تأسیساتی برای آبرسانی و دفع فاضلاب، روشنایی، تهویه مناسب و توجه به نکات بهداشتی و نظافت در این فضا نیز باید رعایت شود و رعایت همین موارد است که باعث می‌شود طراحی این فضا بسیار مشکل شود. همینطور نیاز است که حساسیت‌هایی به کار برده شود تا نتیجه مطلوب حاصل گردد.

حال در رابطه با فضای آشپزخانه باید گفت که این فضا باید ارتباط مستقیمی با ورودی داشته باشد. به تعبیری دسترسی آسانی به آن داشته باشد و در بهترین حالت و در صورت مقدور بودن با بالکن یا پاسیو نیز در ارتباط باشد. از دیگر فضاهایی که باید به آشپزخانه دسترسی مناسبی داشته باشد، نشیمن و فضای صبحانه‌خوری است.

حال با رعایت تمامی این نکات مربوط به عرصه در معماری، اگر شما بتوانید در طراحی آشپزخانه از نور طبیعی و تهویه‌ی طبیعی نیز استفاده کنید، می‌توان گفت که یک آشپزخانه ایده‌آل طراحی کرده‌اید و از آنجا که آشپزخانه بیشترین استفاده را برای خانم خانه دارد، بسیار مناسب است که به بهترین شکل طراحی شود تا مورد رضایت خانم خانه واقع گردد. به همین دلیل است که می‌گویند آشپزخانه قلب خانه به حساب می‌آید.

نکته

در واحدهای مسکونی که فضاهای نشیمن و پذیرایی به صورت جدا از هم طراحی می‌شود، بهتر است که برای ارتباط بهتر مادر با دیگر اعضای خانواده، آشپزخانه به نشیمن دید داشته باشد و حتی چون بیشترین زمان مادر خانه در این فضا می‌گذرد، باعث جلوگیری از سر رفتن حوصله ایشان هم بشود.

در حالی که در واحدهایی که از یک فضا، هم برای نشیمن خصوصی و هم پذیرایی استفاده می‌شود، آشپزخانه باید استقرار و مستقل بودن بیشتری داشته باشد و از حریم بیشتری برخوردار باشد؛ همچنین تا حد امکان آشپزخانه باید به شکلی طراحی شود که فضای پخت و پز و شست و شو در دیدرس مهمان‌ها نباشد، به این دلیل که بوی حاصل از پخت غذا و سر و صدای ناشی از شستن ظرف باعث بر هم زدن نظم و آرامش اهالی خانه و مهمان‌ها نشود که به آن آشپزخانه‌ی دوم یا آشپزخانه مخفی نیز گفته می‌شود.

• غذاخوری

همانطور که از اسم این فضا پیداست با آشپزخانه سر و کار دارد و از همین رو باید نزدیک به آشپزخانه طراحی شود تا صرف کردن غذا و جمع کردن آن در راحت‌ترین حالت ممکن باشد. همچنین باید دید خوبی را دارا باشد و با نشیمن خانوادگی دسترسی و ارتباط راحتی داشته باشد.

در خانه‌های کوچک ممکن است غذاخوری اعضای خانواده و میهمانان با هم یکی باشد. در این صورت باید فضای آشپزخانه و غذاخوری جدا از یکدیگر طراحی شود. پس در فضاهای کوچک ناهارخوری و غذاخوری یکی تعبیه می‌شود ولی در خانه‌های بزرگ، فضای مشخصی را برای غذاخوری پیش‌بینی می‌کنند؛ این فضا ممکن است با اتاق پذیرایی ادغام شود و یا مستقل طراحی شود. همچنین به پذیرایی و آشپزخانه دسترسی راحتی  داشته باشد.

قسمت‌های مختلف عرصه خصوصی

• فضای خواب

فضاهای خواب شامل اتاق خواب فرزندان، اتاق خواب والدین یا مستر، کتابخانه یا اتاق مطالعه و گاهی هم اتاق خواب میهمان می‌باشد؛ این بخش از ساختمان به عنوان خصوصی‌ترین و آرام‌ترین بخش از خانه تلقی می‌شود و حتی با وجود نزدیکی به عرصه‌ی خانوادگی مانند نشیمن و آشپزخانه اما معمولاً باید به طور مستقل و دور از پذیرایی میهمانان طراحی شود.

این بخش باید در آرام‌ترین بخش از فضای خانه، به طوری که هیچ صدا و مزاحمتی وجود نداشته باشد، طراحی شود و به حمام و سرویس بهداشتی نیز دسترسی نزدیکی داشته باشد؛ همچنین بهتر است که برای اتاق خواب‌ها تراس تعبیه شود و یا در صورت امکان، به حیاط مشرفیت داشته باشند و از نور طبیعی برخوردار باشند. همچنین بهتر است از دید و منظر خوبی برخوردار باشند و دارای تهویه مناسب نیز باشند.

در جایگذاری و طراحی اتاق خواب‌ها بهتر است که اتاق خواب اصلی یا همان مستر که مورد استفاده والدین خانه قرار می‌گیرد، جدای از دیگر اتاق‌ها طراحی و جایگذاری شود و حتی به همین دلیل است که در برخی از طراحی‌ها، اتاق خواب اصلی در طبقه همکف و اتاق خواب‌های دیگر در طبقه اول طراحی  می‌شوند.

حال اگر در طراحی پلان، شما اتاق خواب مهمان در نظر بگیرید، در بهترین حالت باید در طبقه همکف و در نزدیکی ورودی و فضای زندگی خانوادگی (عرصه عمومی) طراحی شود، تا ضمن استفاده برای میهمانان به عنوان یک اتاق دنج، برای مطالعه و انجام کارهای روزانه نیز بتوان در اختیار دیگر افراد خانواده قرار گیرد.

• نشیمن خانوادگی

این فضا اصلی‌ترین بخش عرصه در معماری فضای زندگی خانواده و همچنین در طراحی نقشه‌ها است. این فضا در صورت بالا بودن متراژ فضای ما، به صورت جدا از فضای پذیرایی طراحی می‌شود و حالت خصوصی داشته و مورد استفاده‌ی افراد خانواده قرار می‌گیرد. فضای نشیمن باید با غذاخوری و ورودی رابطه و دسترسی مستقیم داشته باشد و ضمن ارتباط با اتاق خواب‌ها، مستقل از فضای خواب نیز طراحی شود.

لازم به ذکر است که در طراحی نشیمن خصوصی یا همان نشیمن خانوادگی باید به نور، تهویه، دید و منظر مناسب این فضا توجه ویژه‌ای شود. همچنین نشیمن باید ارتباط مناسبی با بالکن و حیاط داشته باشد و عرصه در معماری این فضا به نحوی طراحی شود که امکان فعالیت‌های مختلفی مانند صحبت کردن، نشستن، تماشای تلویزیون، بازی با بچه‌ها و مطالعه جزئی را دارا باشد؛ همچنین از وسعت خوبی نیز برخوردار باشد.

نتیجه گیری

با توجه به مطالب گفته شده، متوجه شدیم که برای داشتن یک نقشه‌ی با کیفیت، توجه به عرصه در معماری فضاها الزامی و حائز اهمیت است. همچنین توجه به ارتباط بین فضا‌ها بسیار مهم است که دسترسی مناسبی با یکدیگر داشته باشند. این رعایت کردن عرصه در معماری باعث حس راحتی بیشتر برای افراد آن خانه می‌شود.

شاید رعایت نشدن عرصه در معماری فضا، در اوایل به چشم نیاید اما به مرور زمان اگر رعایت نشده باشد باعث کلافگی افراد استفاده کننده از آن فضا می‌شود.